Elimu juu ya uzalishaji wa mbegu za mpunga

Mbegu ndio msingi wa kiumbe hai chochote. Mbegu za mazao kama mpunga hutunza sifa za kijenetiki za mmea hivyo matumizi ya pembejeo zingine za kilimo ni katika tu kusaidia mbegu iweze kutoa mavuno kwa kiwango kinachotegemewa. Ndio maana pembejeo zingine kama mbolea zisipotumika mbegu huweza kutoa mavuno kidogo tu lakini pembejeo zingine hizi haziwezi kutumika bila mbegu.

1. Umuhimu na kanuni za mbegu bora.
a. Kwanini mbegu bora?
Mbegu bora za mpunga zimetafitiwa ili kukidhi mahitaji ya wadau muhimu katika sekta ya mpunga kama vile:

i. Wakulima --- Mavuno mengi
ii. Wasindikaji --- Ukobolekaji
iii. Wafanyabiashara --- Mwonekano k.m. punje ndefu na nyembamba
iv. Walaji --- Radha, kupikika,

b. Faida za kutumia mbegu bora

Zimetiwa dawa ya kuzuia magojwa ya udongoni, vijidudu na fangasi hivyo kuiepusha mbegu na mche kutokana na mashambulio ya magonjwa, wadudu na fangasi.
Zina uotaji wa kiwango cha juu hivyo huokoa gharama ya mbegu. TOSCI hudhibitisha mbegu ya mpunga ikiwa tu uotaji wake ni zaidi ya 80%.
Huokoa gharama

Mfano:

Jedwali la matumizi ya mbegu katika Ekari moja na gharama zake

Mbegu	Kiasi cha mbegu kwa Ekari	Gharama ya mbegu	Jumla ya gharama ya mbegu
Mbegu bora iliyothibitishwa	Kilo 4 hadi 8	TSH 3,000 kwa kilo	12,000 hadi 24,000
Mbegu isiyo bora	Debe 2 hadi 3	TSH 10,000 kwa debe	20,000 hadi 30,000

c. Mbegu bora

Ni halisi (genetic pure)
Ni safi, haina mchanga, mapepe wala masuke
Viwango vya uotaji viko juu
Hutoa mimea yenye afya njema
Huvumilia baadhi ya magonjwa na wadudu
Hukomaa pamoja
Mchele wake huiva kwa pamoja ukipikwa

2. Uzalishaji wa mbegu bora

a. Uchaguzi wa shamba na maandalizi kwa ajili ya uzalishaji wa mbegu

Sifa za shamba

i. Tambarare, lisilo na miinuko

ii. Lisilo na mafuriko

iii. Lisilo na vivuli

iv. Kuingiza maji na kuyatoa kiurahisi (good drainage)

b. Kukokotoa Kiasi cha mbegu

Kiasi cha mbegu = mbegu inayotakiwa kwa ekari x eneo (ekari)

Uotaji (%)

c. Utenganisho wa shamba la mbegu ya na mashamba mengine ya mpunga

Uchavushaji waweza kusababishwa na:

Upepo
Wadudu
Ndege
Konokono
Maji

Shamba la mbegu ya mpunga iliyothibitishwa litengane na mengine kwa mita

d.Uthibiti magugu

Magugu hupunguza wingi na ubora wa mbegu
Shamba liwe safi muda wote
Sheria mbegu imekataza aina fulani ya magugu kutokuwepo kabisa shambani k.m bhangi, mpunga pori, kiduha

e.Kuondoa mimea isoyo mbegu (off-type)

Mfano wa off-type

Mimea ya mpunga iliyojiotea yenyewe mathalan kutoka msimu uliopita
Kubadilika kwa sifa za kijenetiki za mmea
Mchanganyiko wa mbegu kwa bahati mbaya
Utambuzi wa off-type
Mimea mifupi ama mirefu zaidi ya wenzao shambani
Mimea yenye rangi tofauti za majani, masuke
Mkia wa punje (awn)
Mimea inayowahi zaidi ama kuchelewa zaidi kuchanua (mimea itofautiane kati ya siku 2-3)
Mkao wa jani la juu katika suke (lag leaf angle)
Ukubwa, umbo na rangi ya punje
Mimea iliyoshambuliwa na ugonjwa/wadudu
Kuondoa maotea (off-type) kufanyike angalau mara moja wakati wa:
hatua ya ukuaji wa majani (vegetative growth)
kuchanua
baada ya kuchanua
kabla ya kuvuna

f. Udhibiti wa wadudu na magonjwa shambani

Ifahamike kwamba, wadudu na magonjwa huathiri wingi na ubora wa mbegu ya mpunga hasa viwapo shambani.

g. Matumizi ya mbolea

Matumizi sahihi ya mbolea huongeza ubora na wingi wa mavuno ya mbegu ya mpunga.

3. Uvunaji na huduma baada ya kuvuna mbegu bora

a. Muda wa kuvuna (Timing)

Kuwahi ama kuchelewa hupunguza ubora na mavuno

Athari ya Kuwahi kuvuna

Mbegu zisizojaza vizuri
Mavuno/ubora kidogo
Kupoteza uotaji
Athari za Kuchelewa kuvuna
Mashambulizi ya wadudu, ndege
Kuanguka
Kupukutika
Muda sahihi wa kuvuna
Punje hugeuka kuwa njano-kahawia
80% ya majani imebadili rangi kutoka kijani na kuwa rangi ya mabua
Unyevu wa punje 20-22%
Punje huwa ngumu na hazivunjiki kirahisi zikitafunwa

b. Kukausha mbegu ya mpunga

Mbegu yenye unyevu kidogo huweza kutunzwa kwa kipindi kirefu bila kuharibika (kuvuna, kupoteza uotaji).

Unyevu wa mbegu	Muda wa kudumu gharani
14-18%	Wiki 2 -3 tu
13%	Miezi 8-12
9%	Zaidi ya mwaka

4. Viwango vya mbegu

Mbegu bora huzalishwa kwa kufuata sheria, kanuni na taratibu hivyo vimewekwa viwango ambavyo ili mbegu ithibithishwe ni lazima vifikiwe.

Vipo viwango vya shambani na maabara kama ifuatavyo:

a. Viwango vya shambani

Kigezo	Kiwango
Shamba (misimu kabla)	2
Utenganisho	mita 5 na zaidi
Awamu za ukaguzi	2 na zaidi
Maotea (off-types)	0.1
Mazao mengine	0.05%
Magugu yaliyozuiwa	0
Mimea ya Mpunga pori	0.1%

b. Viwango vya maabara

Kigezo	Kiwango
Mbegu halisi (Pure Seed)	98.0% na zaidi
Mbegu zingine (Other Seed)	0.1 na pungufu
Makapi (masuke, vijiti, majani)	1.9% na pungufu
Unyevu wa mbegu	13.0% na pungufu
Uotaji	80% na zaidi
Mbegu za magugu yaliyozuiliwa	0.0%
Mbegu za magugu yayokatazwa	punje 4 kwa kilo na pungufu